تصنیفهای قدیمی ایران در دستگاه سه گاه

سه گاه یکی از دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی است. این دستگاه احتمالا از یکی از شعبه های موسیقی مقامی به همین نام ریشه می گیرد و از نظر درجات با مقام راست ارتباط دارد؛ چنان که با شروع از درجهٔ سوم مقام راست فواصل سه گاه به دست می آید و احتمالا نام سه گاه نیز از همین نشئت می گیرد.

دستگاه سه گاه از نظر مد با آواز افشاری نیز شباهت دارد و برخی از ردیف دانان به جای آن که افشاری را از ملحقات دستگاه شور بدانند، آن را به سه گاه نزدیک می دانند. گوشه های مهم دستگاه سه گاه عبارتند از: درآمد، زنگ شتر، زابل، مویه، حصار، مخالف و مغلوب. گوشه هایی با نام مشابه در دستگاه چهارگاه نیز یافت می شوند و این دو دستگاه را «برادر» همدیگر نیز می نامند. شباهت این گوشه های دو دستگاه از نظر مد نیست؛ بلکه از نظر موقعیتشان در قیاس با درآمد دستگاه است. گوشه های مخالف و مغلوب اوج دستگاه سه گاه را تشکیل می دهند و از نظر مد به بیات اصفهان نزدیک هستند. گوشهٔ زابل در دستگاه راست پنج گاه و همایون نیز به کار گرفته می شود و امکان پرده گردانی به دستگاه شور را نیز فراهم می کند. در انتهای اجرای دستگاه سه گاه نیز یک رنگ اجرا می شود که به آن رنگ دلگشا نام می دهند.

نام سه گاه در موسیقی عربی و ترکی نیز دیده می شود. در موسیقی عربی سه گاه (با املای «سکاه») یکی از ۹ جنس اصلی است و یکی از خانواده های اصلی مقام را نیز تشکیل می دهد. در موسیقی ترکی سه گاه یک مقام ترکیبی دانسته می شود و جزو مقام های اصلی برشمرده نمی شود.