ماهنامه جان و تن: شماره 9 و 10

یادداشت سردبیر

چاپ کتاب حیوان اخلاقی در سال ۱۹۹۴ توسط رابرت رایت افق جدیدی درباره ماهیت اخلاقی انسان گشود. این کتاب با بهره‌گیری از روانشناسی تکاملی به بررسی چرایی ماهیت انسان پرداخت. الگوهای تکرارشونده در تمامی فرهنگ‌ها زمینه‌ای برای طرح این سؤال شد که اخلاق چه کمکی به سازش و تکامل کرده است. زیربنای تمامی آداب و رسوم‌ها، ساختارهای مشترکی در خانواده‌، روابط، سیاست، و اخلاق است. طراحی تکاملی انسان این الگوها را تبیین می‌کند. برای مثال، چرا آدم‌ها در تمامی فرهنگ‌ها احساس گناه می‌کنند و چرا این احساس در موقعیت‌هایی قابل پیش‌بینی ظاهر می‌شود. چرا عدل و انصاف دغدغه تمامی فرهنگ‌ها است.
نوع‌دوستی، شفقت، همدلی، عشق، وجدان، و عدالت- از دید رابرت رایت و به معنای کلی در روانشناسی تکاملی- اموری‌اند با پایه‌های مسلم ژنتیکی که انسجام جامعه را حفظ می‌کنند و ارکان نگاه انسان به خود به عنوان اشرف مخلوقات را فراهم می‌سازند. صرف نظر از مبادی و روش‌شناسی و پیامدهای تبیین تکاملی اخلاق در انسان، گرایش اخلاقی- در سرشت و دی‌ان‌ای آدم‌ها زمینه را برای وارسی اخلاق در سطح کارکردی- فردی و اجتماعی فراهم می‌کند.
از پل فلایشمن- روانپزشک، نویسنده، و استاد مراقبه بینشی- نقل است که از او پرسیدند کِش رفتن چیزی کوچک از فروشگاه والمارت که درآمدش در آمریکا به تنهایی از تولید ناخالص ملی چندین کشور بیشتر است هیچ آسیبی به این کمپانی وارد نمی‌کند، درنتیجه این دزدی عملی غیر اخلاقی تلقی نمی‌شود. فلایشمن در پاسخ می‌گوید این دزدی کوچک به والمارت آسیبی وارد نمی‌کند، اما بر ذهن آنکه این دزدی کوچک را می‌کند چه اثری دارد؟
نظرگاهی که بر تأثیر اخلاق بر دیگران و اثر آن بر شکل‌گیری زندگی جمعی تأکید دارد، می‌تواند به نظرگاهی گسترش یابد که به تأثیر اخلاق بر فرد و اثر آن بر شکوفایی یا سقوط زندگی فردی تأکید می‌کند. همین نگاه زمینه شکل‌گیری روانشناسی مثبت شد.
بر این اساس، فضایل و رذایل اخلاقی به پدیده‌هایی قابل وارسی تبدیل می‌شوند. بر مبنای شواهد پژوهشی محور اخلاق هیجان‌های خودآگاه‌اند. مراد از هیجان‌های خودآگاه هیجان‌هایی‌اند که با شکل‌گیری حس فردیت و من ظاهر می‌شوند، همچون شرم، گناه، و غرور.
نحوه پردازش این هیجان‌های اخلاقی بی‌تردید بر روابط، ذهن، و جسم فرد اثرگذار است. بر همین اساس سیر تحول هیجان‌ها از ترس، شرم، و گناه و نیز نحوه مدیریت آنها نه تنها فرایند شکل‌گیری وجدان انسان را توصیف می‌کند، بلکه قلب سلامت و بیماری را نیز در انسان تبیین‌پذیر می‌سازد. اینجاست که عنوان حیوان اخلاقی- کتاب رابرت رایت- قابل درک می‌شود. هیجان‌های اخلاقی از محورهای وجود انسانی است که سرنوشت سلامت یا بیماری و صلاح یا هلاک انسان را پایه‌ریزی می‌کنند.
در این مجموعه از جان وتن، پس از زمانی بس دراز که در تردید ادامه آن در این عصر پرآشوب و عاری از احساس شرم وگناه در جامعه خود بودم، مقالاتی را به همت دوستان و همکاران تدارک دیدیم که شاید اندکی در بیداری بینش به پیوند اخلاق و سلامت راهگشا باشد.
این مقالات از مبادی فلسفی اخلاق آغاز می‌شود و به هیجان‌های اخلاقی و سلامت و بیماری می‌انجامد. در تهیه این شماره مزگان آبادی ، امید الهی ، اسد امیدی، فاطمه ربیعی، و علیرضا سیدتقوی کمک‌های شایانی کردند که بی‌همت آنها جانی برای چاپ جان و تن نداشتم. یاریشان یادآور امید و اخلاص بود.

نیمـا قربانـی