در قزوین متولد شد. پدرش هادی وکیلی بود. او موسیقیدان، خواننده، شاعر و مسلط به ردیف موسیقی ایران بود. عارف بیوگرافیش را در یک کتاب نوشته است که اشعار تصنیف هایش را نیز می توان در این کتاب یافت. اساتیدش صادق خرازی و میرزا حسن واعظ بودند. تصنیف های او توسط قمرالملوک وزیری و مرتضی نی داوود و دیگران اجرا شده و همچنان اجرا می شوند. تصنیف های عارف اغلب سیاسی، اجتماعی هستند که با اشعار و ملودی های بسیار زیبا که ساخته خودش بود، وی را در زمره بهترین سازندگان تصنیف در موسیقی ایران قرار می دهد و می توان گفت تصنیفهای او به یادماندنی ترین تصنیفها در موسیقی کلاسیک ایرانی هستند. تصنیفهای او توسط درویش خان در تفلیس هم اجرا شد. او بسیار مرد آزادیخواهی بود و این خصلت در اشعارش هویداست. عارف در طول فعالیتش در زمینه ساخت تصنیف، بیست و نه تصنیف ساخت. عارف در اواخر عمرش با تعدادی از موسیقی دان های ایران اختلاف عقیده پیدا کرد که درویش خان و علی نقی وزیری از جمله این افراد بودند. او نامه ای به علینقی وزیری نوشت و در آن نامه به شدت از وی انتقاد کرد. تصنیف های عارف در بسیاری از کتابها نوشته شده است، از جمله کتاب تصنیف های عارف، نوشته ارشد تهماسبی و بخش تصانیف کتاب ردیف آوازی دوامی به روایت فرامرز پایور.وی تحصیلات قدیم را در زادگاه خود فرا گرفت و به دو هنر خط و موسیقی اهتمام بیشتری ورزید و به شهرت رسید. اساتید او در خوشنویسی، آقا محمدرضای کتابفروش، آقا شیخ محمدرضا شالی خوشنویس و آقا شیخ علی شالی، معروف به سکاک، بودند. فن موسیقی را نزد حاجی صادق خرازی آموخت. در جوانی به رشت رفت و با رفعت علیشاه آشنا شد. سپس به تهران آمد. او پس از انقلاب مشروطیت، طبع شعر خود را در راه دفاع از آزادی و مشروطه و بر ضد مظالم طبقۀ حاکم به کار گرفت. هنگام قیام محمد تقیخان پسیان، به خراسان رفت و در تئاتری به قاجاریه ناسزا گفت، به همین سبب، ایرج میرزا منظومۀ "عارفنامه" را در هجو او سرود.عارف بیشتر اوقات متواری و در حال مسافرت بود. در ایام مهاجرت او به نواحی غرب و بغداد و کرمانشاهان و استانبول نیز مسافرت کرد و با آزادیخواهان آن شهرها همکاری داشت. وی اواخر عمر را در تنگدستی در همدان گذراند و همانجا درگذشت و در جوار مقبرۀ ابو علی دفن شد. کار بزرگ عارف تحول عظیمی بود که در ترانه سرائی پدید آورد. شهرت و حیثیت ملی وی برای تصنیفهای وطنی او است که در مواقعی حساس سروده و با ملت ایران همدلی کرده است. دیگر از امتیازهای بزرگ تصنیفهای او آن است که او خود هم شاعر و موسیقیدان و هم آوازه خوان بود و تصنیف را با مهارت و استادی فوقالعادهای برای بیان مقاصد و مضامین ملی بهکار میبرد. وی در غزلهای خود از سعدی و حافظ پیروی کرده است. اثر او "دیوان" شعر است.