زایش درام ایرانی

میرزاآقا تبریزی در تاریخ تئاتر در ایران از جایگاه ویژه ای برخوردار است. او را در جایگاه نخستین کسی به یاد می آوریم که به زبان فارسی نمایشنامه نوشته است. البته پیش از او باید به چهره ای تأثیرگذار در عرصه ی روشنفکری همچون میرزا فتحعلی آخوندزاده اشاره کرد که نخستین نمایشنامه نویس ایرانی به حساب می آید، گرچه او نمایشنامه هایش را به زبانی جز فارسی نوشته است. اتفاقاً حضور آخوندزاده تأثیر شگرفی بر میرزاآقا گذاشت و راه تازه ای را پیش روی او گشود. آخوندزاده بود که به میرزا آقا و بسیاری دیگر چون او نشان داد ایران به لحاظ تاریخی و در قیاس با کشورهای دیگر چه حال و روزی دارد، و در عین حال، «فن شریف درام» را به عنوان یکی از ابزارهای تجدد شناساند. چهره ی میرزا آقا که درس آخوندزاده را به خوبی یاد گرفته بود، سال های سال زیر غبار تاریخ مانده بود، و بعد هم که پرده از آن برگرفته شد، معمولاً نگاهی سیاه و سفید به آن وجود داشت: گروهی نمایشنامه های تبریزی را به کلی فاقد ارزش قلمداد می کردند و گروهی دیگر در قبال آن ها دست به مبالغه می زدند. خشایار مصطفوی در کتاب «زایش درام ایرانی» که عنوان فرعی «گفتمان روشنفکری در عصر قاجار و رویکرد میرزا آقا تبریزی در تلفیق نمایش ایرانی و تئاتر غربی» را به خود می بیند، کوشیده است راهی میانه در پیش بگیرد. تحلیل او در این کتاب که از سوی انتشارات افراز به چاپ رسیده، در پیوند با تجددخواهی به عنوان گفتمان مسلط آن دوره است. به اعتقاد مصطفوی، «میرزا آقا تبریزی نیز به عنوان یکی از روشنفکران زمانه اش، در مسیر انتقال بحران آگاهی خویش به جامعه و توسل به اندیشه ی غالب، یعنی تحول به واسطه ی تجدد، یکی از شاخه های هنر غربی به نام تئاتر را برگزید».