ذره سان در پی آفتاب

(نقدی بر کتاب «سیری در دیوان شمس» از علی دشتی)

ز خاک من اگر گندم برآید از آن اگر نان پزی مستی فزاید

خمیر و نانبا دیوانه گردد تنورش بیت مستانه سراید

در طول هفتصد و پنجاه سالی که از غروب مولانا می گذرد، شخصیت، عرفان، آثار و اندیشه ها و زندگی پرشور و عاشقانه ی او، علی رغم بعضی کوته بینی ها و دشمنی ها، همواره به دیده اعجاب و تحسین و تقدیس نگریسته است. اگر ستایش های مبالغه آمیز نخستین مناقب نویسان او را ناشی از دلبستگی و سرسپردگی مریدانه بینگاریم و نادیده بگیریم، باید اذعان کنیم که تکریم فوق العاده او از جانب محققان عرفان اسلامی و فرهنگ و ادب فارسی و شیفتگان اندیشه های متعالی در شرق و غرب عالم، غالبا بی شائبه و از سر تحقیق و شناخت بوده است. با در نظر گرفتن این حقیقت که هنوز تمام ابعاد شخصیت و آثار او، مطالعه و شناسایی نشده است، باید انتظار داشت که این تکریم روز به روز عمیق تر و آگاهانه تر صورت بگیرد.نگاهی به کارنامه مطالعات و تحقیقاتی که تاکنون در ایران و جهان، راجع به وی صورت گرفته، خاطرنشان می کند که تاکنون، بیشتر، جنبه های روشن تر شخصیت فکری و عرفانی او مطالعه شده و هنوز بعضی زوایای اندیشه و عرفان و بخش عمده ای از جنبه های هنری، ذوقی و شاعرانه شخصیت و آثار او ناشناخته مانده است؛ ضمن این که هنوز تحلیل دقیقی از حقایق، روانشناختی و مابعد الطبیعی حالات و هیجان های روحی و عاطفی و تجارب عرفانی او به عمل نیامده است.پژوهش های مربوط به احوال فردی و سوانح زندگی او غالبا به کتب مناقب و تذکره ها، و تحقیقات مربوط به جهان بینی، مکتب عرفانی و فکری و آرا و اندیشه های او، به مثنوی- و گاهی آثار منثور- متکی و مبتنی بوده و در این میان به دیوان غزلیات، ترجیعات و رباعیات مسلم او توجه شایسته ای نشده است.