شناخت اندیشه های اجتماعی شهید بهشتی

اگر اصلا دینی هم در کار نبود و وحی ای هم در کار نبود، بشر هوشیار می توانست بفهمد مقداری از کارها بد است، زشت است، ناپسند است و مقداری دیگر خوب است، زیباست، پسندیده و شایسته است. (حسینی بهشتی)

اساس توانایی بشر در پی بردن به مسائل به وسیله عنصر عقل امری طبیعی و به مقتضای ذات بشری است؛ انسان موجودی است که می تواند با به کار گرفتن اندیشه خویش به مراحلی از آگاهی دست یابد. این سوال که آیا این آگاهی ها می تواند تا حد زیادی به نیاز بشر پاسخ دهد، قطعا پاسخی منفی خواهد داشت. اما سوال مهم آن است که بشر باید پاسخ کامل و جامع را کجا جست و جو کند و در کدامین وادی گام نهد که مقدمات عقلانی اش با قوت به مطلوب حقیقی برسد و سعادت و کمال او را تبیین کند؟

از آنچه تاکنون گذشت، مشخص است که دانسته های بشری به تنهایی برای او کافی نیستند. هرچند بشر معروف و منکر اخلاقی را با قدرت عقلانی خویش تا حدودی می شناسد، اما همچنان از نقص خویش در رنج است. شهید بهشتی در مباحث شناخت شناسی به نوعی از آگاهی ها اشاره می کند که از راه تجزیه و تحلیل و ترکیب به دست می آید و آن را متفاوت از کار حواس و شبه آن می داند. ایشان نام آن را عقل می نهد و اندیشه تحلیلگر می خواند؛ امکانی که درواقع، هم واقعیت و هم حقیقت را به خوبی می شناسد.

چنین توانمندی ای در معیت عنصر فطرت در آرای شهید بهشتی طراوت مطلوبی را در امر شناخت پدیدار می سازد؛ زیرا این امکان برایش فراهم است تا «با هوش خدادادی و بینش فطری اش زشت و زیبا و خوب و بد و معروف و منکر را بشناسد.» به عبارتی، عقلانیت انسانی تا حدی پیش برنده است؛ آن هم اگر در مسیر فطرت عمل کند؛ یعنی از سلامت و صحت منطقی انسانی برخوردار باشد. در نتیجه، دریافت هایش تا حدی مطلوب است. این موضوع شامل همه انسان ها می شود. مسیر رو به کمال بشری اقتضا دارد که عاملی فراتر از آنچه سرمایه بشری است، به راهیابی و پی جویی سعادت او مبادرت ورزد و مطلوب حقیقی وی را ورای آنچه همگان درک کرده اند، برایش تبیین کند، دایره اش وسیع تر از عقلانیت عمومی باشد و اهدافش متعالی تر از آنچه خرد انسانی حکم می کند.