ایرانیت ملیت قومیت

کتاب حاضر از پنج فصل تشکیل شده است. پاسخ به مسئلۀ ایرانیّت، قومیّت و ملیّت در ایرانِ پیش‌‌مدرن، موضوع فصل نخست است. این کار با مروری بر نظرهای مختلفِ کارشناسان و مدعیان در این باره آغاز و با سنجش آن‌‌ها از دید مؤلف به انجام می‌‌رسد. فصل بعد اختصاص به بررسی و سنجش گرایش‌‌های نظری مختلف ایران‌‌گرایی (ملّت‌‌گرایی، قوم‌‌گرایی، ایران‌‌گراییِ دولتی و اسلامی) و ایران‌‌گریزی در ایران قرن نوزدهم دارد و با نگاهی به فعالیت‌‌های سیاسی و فرهنگی در آستانۀ انقلاب مشروطیت خاتمه می‌‌یابد. یکی از موضوعات این بخش از کتاب، وضعیت زبان فارسی در آستانۀ پیدایش گرایش‌‌های ناسیونالیستی و قوم‌‌گرایانه در همسایگی ایران و تأثیر آن‌‌ها در ایران است. ادامۀ بررسی این گرایش‌‌ها و فعالیت‌‌ها در محیط تاریخی انقلاب مشروطیت و تأثیر آن‌‌ها بر گسترش آگاهی‌‌های ملّی در فصل سوم صورت می‌‌گیرد. بررسی موانع انقلاب و تأثیر آن‌‌ها در روند ملّت‌‌سازی موضوع دیگر بحث است. فصلی نیز به بررسی تأثیر استعمار، جنگ و شورش‌‌های تجزیه‌‌طلبانه بر تقویت گرایش‌‌های اقتدارطلبی، تمرکزگرایی، یکسان‌‌سازی قومی و در نتیجه تضعیف روند ملّت‌‌گرایی اختصاص دارد. پاسخ موافق کودتا و استبداد رضاشاهی به دعوت این سه گرایش و سرکوب ظرفیت‌‌های ملّت‌‌گرایی مطالبی هستند که در کنار اصلاحات مدرنیستی این دوره، محتوای اصلی واپسین فصل کتاب را تشکیل می‌‌دهند.