انیس العشاق

شرف الدین رامی تبریزی یکی از ادیبان فرزانه سده هشتم هجری بوده، و در نیمه دوم آن درگذشته است. رامی پیرامون علوم بلاغی سه یا چهار اثر ارزنده به زبان فارسی تألیف نمود و در نگارش آنها توانایی ابداع و ابتکار خود را نشان داد: طبقه بندی موضوعی صور خیال اندام آدمی یکی از شیوه های ابداعی او است که در کتاب ارزشمند "انیس العشاق " به تبیین آن پرداخته است. در آثار بلاغی فارسی و عربی تاکنون کسی صور خیال اندام آدمی را بدین گونه دسته بندی نکرده است.
مؤلف در مقدّمه ی انیس العشّاق انگیزه ی خود را برای تألیف این کتاب چنین بیان داشته است که روزی در ایّام نوروز، در مراغه، به زیارت رصدخانه ی "خواجه نصیرالدّین توسی" رفته است. در آنجا محفلی بر پای بوده است که سخنوران و ادیبان بر یکدیگر فضل فروشی می کرده اند. رامی، رباعِی معمّا گونه ای طرح کرده و حلّ آن را از حاضران پرسیده است و چون ایشان از پاسخ فرو مانده اند، حلّْ آن را از خود وی خواسته‌اند. او نخست بر آن رباعی شفاهاً شرحی کوتاه گفته، پس از آن، شرح مکتوب و مفصّ رباعی را در انیس العشّا هجری تصنیف کرده است.
انیس العشّاق با مقدمّه ای است در حمد خدای، نعت پیامبر اکرم(ص)، وصف بهار، محفل رصدخانه ی مراغه، سبب تألیف کتاب و فهرست باب های آغاز شده و متن اصلی آن، در نوزده باب، به ترتیب در صفتِ موی، جبین، ابرو، چشم، مژگان، روی، خط، خال، لب، دندان، دهان، زنخدان، گردن، بَر، ساعد، انگشت، قد، میان و ساق پرداخته شده و در پایان، خاتمه ای در بیان نحوه ی استفاده از تشبیهات مذکور در کتاب، شکایت از مدّعیان دورغین سخن، فضیلت شاعر امّی، وصف سخن و بیان ویژگی های آن آمده است.
مؤلّف هر باب را به یکی از اعضای سر و بدن معشوق، که شاعران و ادیبان به وصف آن پرداخته اند، اختصاص داده و مترادفات فارسی و عربی، انواع، اجزا، ویژگی ها، صفات، تشبیهات، کنایات، و استعارات مربوط به هر عضو را در ذیل آن یاد کرده، و هر نکته ای را به شاهد یا شواهدی منظوم از سروده های خود یا دیگر شاعران فارسی گوی آراسته است.
نثر مقدّمه ی انیس العشّاق مسجّع و مصنوع است، امّا متن کتاب نثری دل انگیز و شاعرانه دارد و با صناعات بدیعی ساده و دلپذیر همراه است. انیس العشّاق از حیث تازگی موضوع، برخورداری از نثری زیبا و اشتمال بر بسیاری شواهد منظوم مناسب از گویندگان فراموش شده ی فارسی گوی، یکی از بهترین نمونه های نثر ادیبانه ی سده ی هشتم ق، و در نوع خود کم نظیر است، و با همه ی اختصار از کتاب های نفیس فارسی به شمار می آید.