این فیلم ساز شاعر نقاش عروسک ساز مستندساز افسانه پرداز شعبده باز

زمانی که با اثری برجسته از یک سینمای ملی مواجه می‌شویم، در صورت ناآشنایی با زمینه‌های فرهنگی و تاریخی‌ای که اثر در دل آن‌ها خلق شده، احتمالاً حظ چندانی از تماشای آن نخواهیم بُرد؛ یا دست‌کم، به تعبیر روبرت صافاریان، با نوعی «حیرت‌زدگی» و «غافل‌گیری» به دیدنِ آن خواهیم نشست. البته این گفته نه فقط در مورد آثار سینمایی، بلکه اساساً در باب تمام تولیدات هنری و ادبی صادق است. با این حال، از آن‌جا که سینما در مقایسه با شعر، موسیقی، نقاشی و اغلب مدیوم‌های هنری دیگر (به استثنای رمان) خصلت به مراتب اجتماعی‌تری دارد، می‌باید در مواجهه با آن به نحو مؤکدتری به مسئله‌ی بیان‌شده در سطور پیشین دقت کنیم.

سینمای سرگئی پاراجانف مثالِ خوبی برای توضیح این مطلب است. این سینماگر برجسته‌ی روسی - ارمنی اغلب آثار مهم خویش را در زمان حاکمیت حزب کمونیست بر شوروی ساخت و به اکران رسانید. آشنایان با تاریخ معاصر جهان به خوبی از وضعیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگیِ حاکم بر سراسر اقلیم شوروی در طول قرن بیستم، آگاهند. بخش اعظمی از تلاش‌های حکومت کمونیستیِ شوروی در این دوره، معطوف بود به کنترل همه‌جانبه‌ی آثار ادبی و هنری‌ای که در سرزمین شوراها خلق می‌شدند. این کنترل غالباً از طریقِ توسل به شدیدترین سانسورها اِعمال می‌شد. ناگفته پیداست که بدون توجه به این واقعیت، نمی‌توانیم به درکی درست از آثار هنرمندانی نظیر سرگئی پاراجانف دست یابیم. کمااینکه چنین نیز شده. پاراجانف در کشور ما هنرمندی نام‌آشنا و شناخته‌شده‌ است. با این حال، آثار او، هرگز چنان‌که باید و شاید، مورد اقبال مخاطبین ایرانی واقع نشده‌اند. امری که اگر نه تماماً، دست‌کم تا حد زیادی، معلول ناآشنایی مخاطب ایرانی با پیش‌زمینه‌های سیاسی و تاریخی آثار پاراجانف بوده است.

روبرت صافاریان، منتقد و نظریه‌پرداز برجسته‌ی سینما، در کتاب این فیلم‌ساز شاعر نقاش عروسک‌ساز مستندساز افسانه‌پرداز شعبده‌باز به توضیح نکاتِ اغلبْ تاریخی‌ای پرداخته که آگاهی از آن‌ها برای درک درست و دقیق آثار پاراجانف ضروری است. علاوه بر این، صافاریان در این کتاب، زیبایی‌شناسیِ حاکم بر سینمای این کارگردان روس را نیز با زبانی روشن و خالی از تکلف مورد واکاوی قرار داده است.

بنابراین، با توجه به گفته‌های فوق، کتاب این فیلم‌ساز شاعر نقاش عروسک‌ساز مستندساز افسانه‌پرداز شعبده‌باز هم برای مخاطبین عامی که به دنبال آشنایی اولیه با پاراجانف جهت فهم بهتر آثار او هستند مناسب است، و هم برای مخاطبین حرفه‌ای‌تری که خواهان سیری عمیق در سینمای یکی از پیچیده‌ترین فیلمسازانِ قرن بیستم‌اند.