ساخت هویت ملی ایران

از زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه (1227ـ1275 خ) که پادشاهی‌اش با مفهوم پیشامدرنِ «سایه‌ی خدا روی زمین» گره خورده بود تا آغاز تاج‌گذاری محمدرضاشاه (1320) به‌عنوان «شاه ایران» که از ناسیونالیسم جدید برآمده بود، مدت‌زمان‌زیاد نمی‌گذشت اما دگرگونی پیوندخورده با دولت، جامعه و فرهنگ به حدی عمیق بود که سلطنت این دو از بسیاری جهات قابل‌مقایسه نیست. ساخت هویت ملی ایران اثر افشین مرعشی، پژوهشی ژرف و چندبُعدی است که فرایند شکل‌گیری ایرانِ مدرن را در تقاطع فرهنگ، سیاست و نهادهای دولتی بین سال‌های 1250 تا 1320 خورشیدی واکاوی می‌کند. این کتاب با گذر از تاریخِ صرفا سیاسی، به لایه‌های پنهانِ هویت‌سازی ملی می‌پردازد: از نقش آموزش نوین و مطبوعات در ترویج اندیشه‌ی ملی‌گرایی تا بازتعریف نمادهای باستانی در قامت عناصر هویت‌بخش. مرعشی با نگاهی دقیق به تحولاتِ میانِ عصر قاجار و روی‌کارآمدن پهلوی اول، نشان می‌دهد چگونه دولتمردان و روشنفکران، با تکیه بر ابزارهایی چون تاریخ‌نگاریِ معطوف به عظمت باستان، معماریِ ملی‌گرایانه و حتی آیین‌های عمومی، تصویری نوین از «ایرانیت» ساختند. او این فرایند را نه صرفا یک تصمیم سیاسی، بلکه حاصل تلاقی جریان‌های فرهنگی، فشارهای استعماری و نیاز به مشروعیت بخشیدن به ساختار قدرت می‌داند. این اثر با استناد به اسناد آرشیوی، مطبوعات دوره‌ی مشروطه و تحلیل گفتمان‌های روشنفکری، خواننده را به سفری تاریخی می‌برد؛ از دیدار ناصرالدین‌شاه از اروپا و الگوگرفتن او از امپراتوری‌های متأخر اروپایی در بهره‌گیری گسترده از مراسم عمومی، آیین‌ها و جشن‌ها برای ترویج وفاداری به شاه تا تلاش روشنفکران ایرانی که با بازآفرینی تاریخ ملی می‌کوشیدند «فرهنگ اصیل» ایرانی را با الزامات مدرنیته سازگار کنند. مرعشی به‌خوبی توضیح می‌دهد چگونه «ملی‌سازی» فقط یک شعار نبود، بلکه پروژه‌ای پیچیده بود که گاه با تناقض‌های درونی، مقاومت‌های بومی و بازتعریف سنت در برابر مدرنیته روبه‌رو می‌شد.