تاریخچه فلسفه زمان

طبیعتِ زمان و تغییرْ طى هزاران سال از جمله موضوعات اصلی مورد توجه فلاسفه بوده است. فلاسفۀ متقدم یونان، همچون پارمنیدس و زنون الئایی، به طبیعتِ به‎ظاهر متناقض‎نمایِ تغییر به دیدۀ شک می‎نگریسته‌اند: برای آنکه چیزی تغییر کند باید هم یک چیز باشد و هم چیزی دیگر؛ برای آنکه چیزی خلق شود باید هم باشد و هم نباشد.
فلاسفۀ مسیحی، همچون آگوستین اهل هیپو، و فلاسفۀ مسلمان، همچون غزالی، مسئلۀ گذر زمانی را در پیوند با مسئلۀ ابدیت دنبال مى‌کردند.
این مطالعات به‌وضوح در تلقی کانت از علّیت، معرفت و استدلال کلامی-جهان‎‌شناختی اثرگذار بود. کانت شیوۀ تازه‎ای از تفکر دربارۀ ایدئالیسم زمانی تأسیس کرد؛ هم‌زمان با اعتراضاتی که به تلقی واقع‌گرایانه نیوتن از مکان و زمان داشت، از رویکرد نیوتن به علم طبیعی دفاع مى‌کرد.
توجه به فلسفۀ زمان در قرن بیستم شتاب گرفت، چرا که تحولات جدید در فیزیک و علوم شناختی منجر به ابداعاتی در پدیدارشناسی، متافیزیک و منطق زمان شد. تحولاتی که در نظریۀ نسبیت و فیزیک کوانتومی پدید آمده بود منجر به تلقی‌هایى بسیار باریک‌بینانه‎تر از مسائل بغرنج قدیمیِ مربوط به زمان در میان فیلسوفان شد.
امروزه در فلسفۀ دانشگاهى هیچ حوزه‏ای پویاتر از فلسفۀ زمان نیست. انجمن‎های فعال بسیاری در جهان به این حوزه اختصاص دارد، که اگر بخواهیم نام برخی از آنها را ذکر کنیم باید به «انجمن فلسفۀ زمان» در آمریکای شمالی، «مرکز زمان» در استرالیا، و «مرکز فلسفۀ زمان» در ایتالیا اشاره کرد.
مسئلۀ عمده در فلسفۀ زمانِ معاصر چگونگی آشتی دادن زمان آن‌گونه که در تجربه متجلی مى‌شود (در قالب گذرِ رویدادها و تغییر دینامیک در تجربه) با زمان آن‌گونه که در علم به ما معرفى مى‌شود (فیزیک مدرن زمان را به‌عنوان ترتیب استاتیک رویدادها، بدون گذشته، حال، یا آینده‌اى ذاتی، توصیف می‎کند) است. دیگر مسائل مربوط عبارت‌اند از سازگاری اختیار با تلقی علمی از زمان، دلیلِ جهت‏مندی ظاهری زمان و ارتباط میان علیت و زمان.
برای نگارنده مایۀ افتخار است که شاهد ترجمۀ کتابش به زبان فارسی، این زبان ممتاز فیلسوفان و شاعران، است. در گاه‎شمارى که فرهنگ فلسفی آکسفورد اخیراً از زمان زیست فیلسوفان منتشر کرده، نام زرتشت به‌عنوان نخستین فیلسوف ذکر شده است. فلسفۀ یونان باستان بسیار متأثر از سنت زرتشتی بوده است، درست همان‌گونه که تحولات فلسفى اروپا در قرون وسطی به‎شدت مرهون فیلسوفان مسلمان-ایرانی متأخری مانند ابن‌سینا و غزالی بوده است.
ایران جامعۀ فلسفی فعال و شناخته‌شده‌ای دارد. امیدوارم در آینده شاهد تعاملات علمی بیشتری میان دانشگاهیان ایران و همتایان‌شان در دیگر نقاط جهان باشیم.