حلاج غرقه دریای مواج

کارنامه حلاج‌پژوهی در ایران و حتی جهان بسیار پر بار است و محققین گرانقدری درباره او قلم‌فرسایی کرده‌اند؛ اما آنچه در این تحقیقات پرشمار نادیده انگاشته شده و موضوع اثری مستقل را به خود اختصاص نداده بود، تاریخ تحول دیدگاه صوفیه درباره حلاج است. این غفلت در حالی است که شناسایی این سیر تحول که به طور قطع جدا از سیر تاریخی جریان فکری تصوف در اسلام و ایران قابل مطالعه نیست، گره‌های فراوانی را از مسئله حلاج باز می‌کند؛ گره‌هایی که با گذشت سالیان دراز از بارور شدن تحقیقات روشمند در ایران، هنوز وجود دارد. هدف نگارنده در این تحقیق -ضمن پاسخ‌گویی به تمام مجهولاتی که طی سالیان متمادی درباره حلاج در ذهن داشت- نشان دادن کاربردی بودن تحقیقات مشابه درباره تاریخ تصوف است که بتوان به موجب آن ضمن بازخوانی تاریخ تصوف، از اظهارنظرهای خوش‌بینانه، کلی و ذوقی درباره مشایخ صوفیه پرهیز کرد. فصل‌بندی کتاب بر مبنایی روشن و هدفمند و در راستای پاسخ به پرسش‌های پژوهش ترتیب یافته است که به طور مفصل در فصل پایانی درباره آن بحث شده است. در انتخاب عنوان فرعی کتاب سعی بر آن بوده که عنوان گویای محتوای کتاب باشد. مطالعه تطور دیدگاه‌های صوفیه درباره حلاج مستلزم آن بود که در فصل نخست خوانندگان را به شکلی مختصر و منسجم با تحولات تاریخ تصوف از آغاز تا قرن هفتم آشنا کنیم. در ادامه و در فصل دوم می‌بایست اطلاعاتی درباره زندگی، احوال و آثار حلاج ارائه می‌شد تا از ارائه توضیحات اضافی در فصل سوم بی‌نیاز شویم. فصل سوم کتاب دربردارنده نظرات نویسندگان صوفیه از قرن چهارم تا قرن هفتم است‌. در این فصل نویسندگان در سه دسته مخالف، ممتنع و موافق با حلاج دسته‌بندی شده‌اند و آثار آنان تحلیل و بررسی شده است. در فصل پایانی سعی شده روایت تمام آنچه در فصول پیشین بر آن تاکید شده، با ارائه جدول و نمودار به شکلی مستدل به مخاطب عرضه شود. نتایج حاصل از تحقیق در سه بخش بازه زمانی، حوزه جغرافیایی و انواع ادبی متون نثر عرفانی تجزیه و تحلیل شده است؛ تا خوانندگان بتوانند از زوایای مختلف با سیر تاریخی نظریات صوفیه درباره حلاج آشنا شوند. تحلیل داده‌ها در سه بخش متفاوت نتایجی ضمنی در بر دارد که هر یک از آن‌ها ظرفیت تحقیقی مجزا را در بر دارد...