اصول الهیات

اصول الهیات اثر جاودان پروکلوس، فیلسوف نوافلاطونی قرن پنجم میلادی، یکی از آخرین آثار بزرگ فلسفۀ یونانی است که بعدها به عالم اسلام و مسیحیت راه یافت و در تطور و تکامل فلسفه‌های اسلامی و مسیحی مؤثر بود. پروکلوس در این کتاب فلسفۀ خود را که تقریری از فلسفۀ نوافلاطونی متأخر است، در قالب نظامی استنتاجی تلخیص و تنظیم کرده است. وی همانند بسیاری از معاصران خود فیلسوفی التقاطی است و فلسفۀ او عمدتاً ترکیبی از اندیشه‌­های افلاطون و افلاطونیان و تفسیری بر آنها است. با این حال، ترکیب این عناصر فلسفی در هیئتی جدید و بدیع سهم خاص او در تاریخ فلسفه و حسن ختام فلسفۀ یونان است.

اصول الهیات نمونه‌­ای عالی از تلفیق عناصر فلسفی مختلف در یک دستگاه جامع منطقی است و از این حیث هیچ­‌یک از آثار یونانی با آن برابری نمی­‌کند. اصول الهیات یک نظام جامع منطقی است که به تقلید از اصول هندسۀ اقلیدس به روش استنتاج هندسی تنظیم شده و احتمالاً اولین نمونه از نظام­‌های فلسفی است که نظایر آن بعدها در کتاب اخلاق اسپینوزا و پدیدارشناسی روح هگل مشاهده می­‌شود. کتاب متشکل از 211 قضیه است و هر قضیه با یک اصل فلسفی آغاز می­‌شود که در حکم فرضیه­‌ای است که باید به اثبات برسد. در مرحلۀ بعد همۀ احتمالات و شقوق ممکن به شیوۀ برهان خلف طرح و یکی پس از دیگری رد می­‌شود و در نهایت تنها احتمال باقی­‌مانده که همان اصل اول است، به اثبات می­‌رسد. هر نتیجه­‌ای خود مقدمۀ قضایای بعدی قرار می­‌گیرد و در نهایت از ترکیب آنها دستگاهی جامع و دقیق تشکیل می­‌شود که کل هستی را دربرمی­‌گیرد. کتاب شامل دو بخش اصلی است. بخش اول شامل طرح و اثبات بعضی از مهم‌­ترین اصول اندیشۀ یونانی و افلاطونی است که در حکم مقدماتی برای بخش دوم کتاب است. پروکلوس در بخش دوم که به توصیف سه اقنوم واحد و عقل و نفس اختصاص یافته، با استفاده از مقدماتی که در بخش اول به اثبات رسیده است، به تشریح سلسله مراتب موجودات و مناسبات میان آنها می­‌پردازد.