زمان زیست زرتشت

این پژوهش به بررسی یافته‌های تاریخی، زبان‌‌شناختی، باستان‌شناسی، فلسفی و یزدان‌شناختی زرتشت و سروده‌های اشوزرتشت می‌پردازد تا برآوردی منطقی و دانشی از زمان زیست او به‌دست آورد. اهمیت برآورد زمان پیدایش زرتشت و آموزه‌های او، نشان دادن پیشی‌داشتن (تقدم) این اندیشمند و آموزگار ایرانی در برابر برآمدن فلسفه در جهان یونانی است.

درباره‌ٔ زرتشت، اندیشمند نامی ایران باستان و نخستین چهره‌ٔ ایرانی در تاریخ تمدن جهانی، گفت‌وگو بسیار بوده است. زندگی این چهره در پشت غبار زمانه جامانده و از این‌رو گمانه‌‌زنی‌های بسیاری درباره‌ٔ او انجام شده است. ناهمسانی‌ها از نام این چهره‌ٔ پرآوازه‌ٔ ایرانی آغاز شده و به زادگاه و زیستگاه او نیز رسیده و درباره‌ٔ زمان زندگانی او که جُستار ما در این دفتر است، به اوج می‌رسد. ناهمسویی‌ها گاه به اندازه‌ای بزرگ جلوه می‌کنند که برخی سخن از استوره ‌(و نه تاریخی)‌ بودن زرتشت به میان می‌آورند.

زرتشت نخستین چهره‌ٔ شناخته‌شده در تاریخ است که از جهان اخلاقی سخن گفت و هستی را از دریچه‌ٔ اخلاق ارزشیابی نمود. «نیچه» زرتشت را نخستین آفریننده‌ٔ جهان اخلاقی که ما در آن زندگی می‌کنیم، می‌دانست. زرتشت جستار «مسئولیت فرد» را پیش کشید و آن را به‌عنوان کانون اصلی جهان‌بینی آریایی برجسته کرد. او نه‌تنها آدمیان را خویشکار بهروزی و رستگاری خودشان می‌دانست بلکه آنان را یاوران اهورا مزدا در شکست‌دادن اهریمن و نیرو‌های زیانبار می‌شمرد.

سامان باوری ایرانیان پس از برآمدن زرتشت وارد پهنه‌ٔ دیگری در دیدگاه و غنای بالاتری در ژرفا شد؛ زیرا او مفاهیم برآهیخته (انتزاعی) را در جهان ایرانی، هوشمندانه به درون ذهن و روان ایرانیان آورد. وی در گات‌ها، دریچه‌ای از مفاهیم برآهیخته همانند حقِ گزینش انسان، خویشکاری انسان در گیتی، رسایی و بالندگی انسان، اَشا، خردگرایی، آبادگری، پیشرفت و رفاه را بر روی ایرانیان گشود. او ویژگی‌های برجسته‌ٔ یک فیلسوف را دارا بود که عبارت‌اند از: نگرش به هستی و آفرینش، سامان کیهان و هنجارهای گیتی، شناسایی نیک و بد، حقِ گزینش انسان و طرح پرسش با آرمان برانگیختن اندیشه آدمی. ایرانیان با آزاد دانستن انسان برای گزینش میان نیک و بد، او را تا همدستی و همیاری کانون هستی، اهورامزدا، گرامی داشتند. این خویشکاری انسان در برابر خود و جهانی که در آن می‌زیست، اهمیت مصالح گیتی که به باور زرتشت، آباد‌کردن آن بزرگ‌ترین کار نیک بود را به همراه داشت.

به‌گونه‌ای سنتی و کمابیش الگومدارانه (کلیشه‌ای)، زمان زیست زرتشت میان ۲۵۰۰ تا ۲۶۰۰ سال پیش برآورد شده است. مردودنمودن دو هزار و ششصد ساله‌بودن زرتشت از دستاوردهای این پژوهش است. بدین‌سان با تکیه بر دلایل زبان‌شناختی، تاریخی، باستان‌شناختی و منطقی، زمان زیست اشوزرتشت دست‌کم به میانه‌ و حتا سال‌های آغاز هزاره‌ٔ دوم پیش از میلاد برده خواهد شد. این پیش‌بودن (تقدم) زمانی عنصر ایرانی بر عنصر یونانی، نشانگر آغاز فلسفه و اندیشیدن انتقادی در ایران و نه در یونان است.