حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر

این کتاب قدیم‌ترین زندگینامه ابوسعید ابوالخیر (۳۵۷-۴۴۰ ه ق) عارف روشن‌ضمیر و انسان برجسته تاریخ ادب و عرفانِ سرزمین ماست و شاید قدیم‌ترین اثر در نوع خود باشد، زیرا در زبان فارسی کتابی در مقامات مشایخ تصوف نداریم که قبل از این کتاب، یعنی قبل از ۵۴۱ هجری، تألیف شده باشد، مگر آنچه به‌عنوان مقاماتِ شیخ الاَءسلام انصاری، امروز در دست است و اصالتِ آن جای بحث دارد. کتبِ مقاماتِ مشایخ تصوف، گذشته از ارزش ادبی و عرفانی هر کدام، از مهم‌ترین اسناد تاریخ اجتماعیِ این سرزمین است و به مناسبت آمیختگی زندگی این مشایخ با زندگی توده‌های شهری و روستایی، بخش عظیمی از اطلاعات مربوط به تاریخ اجتماعی سرزمین ما را باید در همین کتبِ مقاماتِ مشایخ جستجو کرد، گذشته از بعضی اطلاعات تاریخی مندرج در این گونه کتابها و فواید دیگرشان. در صد سال اخیر که اطلاع از نسخه منحصر به فردِ این کتاب در اختیار اهل تحقیق قرار گرفته است، دو تن از اهل فضل به چاپ و نشر این کتاب همّت گماشته‌اند: نخست ژوکوفسکی خاورشناس معروف روسی که برای نخستین بار این کتاب را در پطربورغ به سال ۱۸۹۹/ ۱۳۱۷ ه.ق. چاپ کرده است و پس از او، و از روی همان چاپ، استاد برجسته کتابشناسی ایران و محقّق نامدار معاصر آقای ایرج افشار آن را دو بار دیگر منتشر کرده است که در چاپ دوم علاوه بر چاپ ژوکوفسکی به نسخه اصلی کتاب هم مراجعه کرده و بعضی کاستیهای چاپ ژوکوفسکی را برطرف کرده است.