مشروطیت ایران و رمان فارسی

بعد از شروع نهضت ترجمه در اواسط دوره ناصری و ادامه فعالیت‌های آن و تاسیس دارالترجمه خاصه همایونی در سال ۱۳۰۰، زمینه های لازم برای آفرینش‌های ادبی ایرانیان در قلمرو رمان‌نویسی فراهم شد. حضور اهل فرهنگ و ادب ایران در اروپا همزمان با فعالیت مترجمان در ایران، کمک بزرگی به شروع داستان‌نویسی ایرانی بود. در سال‌های پایانی عصر ناصری گروه‌های بزرگی از ایرانیان در نقاط مختلفی همچون قفقاز، آسیای میانه، عثمانی و مصر و هند و لبنان و....زندگی می‌کردند و در میان آنها اهل فرهنگ و ادبی که به دلیل سانسور دولتی و فضای بسته اجتماعی مهاجرت کرده بودند کم نبود. جراید فارسی‌زبان بزرگ همچون اختر در استانبول، حکمت، ثریاو پرورش در قاهره و روزنامه تأثیرگذار حبل‌المتین در کلکته، نمونه‌های گویای فعالیت فرهنگی ایرانیان خارج از کشور بودند که نقش بزرگی در عمق بخشیدن به بعد فرهنگی انقلاب مشروطه داشتند. هرچند که آثار خارجی به فارسی ترجمه می‌شد اما این به معنای آزادی نگارش کتاب و مقاله در ایران نبود و چنین شد که آغاز رمان‌نویسی ایرانی هم، نه در داخل کشور بلکه بیرون از آن اتفاق افتاد. نخستین تجربه رمان‌نویسی مدرن ایرانی کتاب «سفیه طالبی یا کتاب احمد» از نویسنده تبریزی ساکن قفقاز، عبدالرحیم طالبوف بود که با الهام از کتاب «امیل» ژان ‌ژاک روسو، نگاشته‌بود. به دنبال چاپ این اثر کم‌کم نمونه‌های دیگر نیز روانه بازار شدند. در سال ۱۳۱۹ قمری (سال‌های اوج‌گیری ادبیات عصر مشروطه) رمان «سرگذشت یتیمان» از میرزا اسماعیل آصف توانست شهرتی کسب کند و هم‌زمان با آن رمان کوتاه و زیبای «مکتوب قصه‌نما» چاپ شد. پیروزی سیاسی انقلاب در سال ۱۳۲۴ قمری به مثابه بازشدن دروازه‌های امید برای همه فعالان فرهنگی ازجمله داستان‌نویسان بود. آنان با امید آغاز کردندو در فراز و نشیب حوادث پس از پیروزی انقلاب مشروطه گرفتارآمدند. در مقدمه کتاب حاضر درباره این تحولات بیشتر خواهیدخواند. اولین جلد از مجموعه «مشروطیت ایران و رمان فارسی» استاد کوهستانی نژاد به بررسی «داستان شگفت سرگذشت یتیمان» از نویسنده یاد شده، «مکتوب قصه‌نما»،«افکار پریشان»، «مکتوبات یک انگلیسی» و بختیارنامه هرسه از نویسندگان ناشناس و «مصاحبه» از محمدخان کاشانی پرداخته‌است.