نظریه تقلید از خدا

دکتر نصرالله حکمت استاد فلسفه و عرفان اسلامی دانشگاه شهید بهشتی یکی از اندیشمندان در حوزه عرفان ابن عربی است. کار نخست وی در این حوزه ترجمه تعلیقات دکتر ابوالعلا عفیفی بر فصوص الحکم است به نام "شرحی بر فصوص الحکم" که قبلا منتشرشده است.

اساسا وضعیت و ساختار این کتاب، با کتاب هایی که ما امروز می شناسیم و به آنها خو کرده ایم، متفاوت است. همه کتاب های امروزی و بسیاری از کتب پیشین نظم و ترتیب و فصل بندی و ساختار خاصی دارند که با مراجعه به فهرست محتویات آنها می توانیم به فصل مورد نظر مراجعه کنیم و آنچه را که می خواهیم به دست آوریم. اما در این کتاب به گونه دیگری است. به تعبیر نویسنده احوال این کتاب، احوال انسانی است که در سرار عمر خویش، همه چیز را همواره و در اشکال گونان تجربه می کند و با آنها به سر می برد؛ این احوال تابع هیچ منطقی برای فصل بندی و نظم و نیق نیست. به راستی کدام انسان است که برای گریه و خنده، غم و شادی، قبض و بسط خویش برنامه ریزی و فصل بندی داشته باشد.

کار ما در این متن خوانی و تفسیر چنین بوده است که نخست یکی از ابواب فتوحات را که حاوی بحث درباره"معرفت شناسی عرفانی" است را انتخاب کرده ایم. بخش عربی و ترجمه فارسی آن امده است. بعد از آن به تفسیر این ابواب پرداخته شده است. نویسنده یادآور می شود که شیوه تفسیرش برگرفته از خود کتاب فتوحات است.

در مدخل این کتاب به موضوع آن پرداخته است و می گوید: موضوع بحث ما، نظریه "تقلید از خدا" در معرفت شناسی عرفانی ابن عربی است. جایگاه طرح این مبحث در عرفان ابن عربی، پس از "نقد عقل" است. یکی از نخستین گام های اساسی در سنت عرفان نظری جهان اسلام، نقادی عقل است. این که می گویند عرفا مخالف عقلند و عقل ستیز، از مشهورات بی اساس است و کسانی آن را تکرار می کنند که با عرفان نظری، آشنایی ندارند. هیچ عارف حقیقی و مومن راستینی به خود اجازه نمی دهد که کوچک ترین تحقیری نسبت به عقل روا دارد. عقل بزرگترین حجت درونی است که خدا در وجود آدمی، تعبیه کرده است.چگونه می توان آن را دست کم گرفت؛ یا با آن ستیزه کرد؟

عرفای مسلمان نه تنها کوچک ترین جفایی در حق عقل روا نداشته اند، بلکه به اعتقاد نگارنده در قله وفای به عقل قرار دارند. چرا که در نخستین گام سلوک معرفتی خود، به "عقل شناسی" پرداخته و همه جوانب عقل را به دقت واکاوی کرده وآن را مورد نقادی قرار داده اند تا توانایی های آن را بشناسند وان را در قلمرو امکاناتش بکار گیرند و بیرون از آن، بکار نبرند.