اهمیت نهنگ در حفظ کره زمین

انقراض نهنگ

دوران طولانی صید تجاری نهنگ از اوایل قرن هفدهم تا سال 1986، در بازه‌ای چهارصدساله به طول انجامید. شکارچیان نهنگ در این دوران، بی‌رحمانه به صید می‌­پرداختند و از شمار هرگونه نهنگ‌­، یکی پس از دیگری می‌­کاستند. مشخص نیست چه تعداد نهنگ در طول این چهار قرن صید شده‌­اند اما تنها در قرن بیستم، بیش از سه میلیون نهنگ برای روغن‌گیری به دست انسان کشته شده‌‌اند. کمیسیون بین‌المللی شکار نهنگ ضرب‌الاجلی برای تعلیق صید تعیین کرد و تا زمانی که سرانجام این قانون در سال 1986 اجرایی شد، از جمعیت نهنگ­‌ها بین 66 تا 90 درصد کاسته شده بود. حتی تعداد گونه­‌هایی مثل نهنگ آبی در نیم‌کرۀ جنوبی تا 90 درصد کاسته شده است. بااینکه این قانون تا به امروز پای‌برجا مانده و حافظ حیات تعداد زیادی از این جان‌داران است، صید نهنگ با مقاصد تجاری یا علمی در ایسلند، ژاپن و نروژ ادامه دارد و از سال 1986 تا کنون بیش از 43000 نهنگ در این نواحی صید شده‌اند. درمیان پیامدهای فاجعه‌بار کشتار نهنگ‌­ها، یک موضوع تا مدت‌­ها از نظر دور ماند: در این دوران سیاه­، نهنگ­‌ها از ایفای نقش تکاملی خود در چرخۀ حیات بازماندند. در هر اکوسیستم، هر جان‌دار، از میکروارگانیسم‎‌ها گرفته تا غول‌پیکرترین شکارچیان، در حفظ و تکامل زیستگاه خود نقش دارند. در یک اکوسیستم سالم که تمام اجزا در هماهنگی و توازن به سر می‌­برند بهره‌وری و فراوانی تا منتهای پارامتر­های طبیعت اوج می­‌گیرد.

نقش نهنگ در اکوسیستم

نهنگ‌ها منابع تأمین گوشت و چربی و روغن برای انسان نیستند. نقش مهمی که آنها در اکوسیستم دارند حتی از نظر بسیاری از حامیان حفظ حیات نهنگ­‌ها دور مانده است. تود­ه‌های عظیم مدفوع نهنگ، انباشته از مواد مغذی ارزشمندی مانند آهن، نیتروژن و فسفر است. این کود طبیعی رشد جلبک‌­های دریایی یا فیتوپلانکتون­‌ها را تقویت می‌­کند و از این طریق غنای زنجیرۀ غذای دریایی را بهبود می­‌بخشد. فیتوپلانکتون‌­ها منبع تغذیۀ زئوپلانکتون­‌ها _ موجودات بسیار کوچکی که در سطح آب زندگی می­‌کنند _ هستند و در فرایند فتوسنتز، نور خورشید، کلروفیل و کربن‌دی‌اکسید جو را به انرژی تبدیل و درنهایت اکسیژن آزاد می­‌کنند. فیتوپلانکتون‌­ها و زئوپلانکتون‌­ها از مهم­‌ترین بخش­‌های زنجیرۀ غذایی هستند که گونه‌های آبزی زیادی مانند کریل­‌ها و دیگر بی‌مهرگان دریایی، ماهی­‌ها و حتی پستان‌داران دریایی و خود نهنگ‌­­ها را تغذیه می­‌کنند. دانشمندان در مطالعه‌ای پیرامون نهنگ آبی قطب جنوب ثابت کردند غلظت آهن در مدفوع این نهنگ ده میلیون برابر غلظت آهن در آب­‌های قطب جنوب است. آهن که در اقیانوس جنوب، یک ریزمغذی کمیاب و ارزشمند محسوب می‌شود، رشد فیتوپلانکتون‌­ها را سرعت می­‌بخشد. یک پژوهش دیگر در اقیانوس جنوب نشان داد توده‌­های مدفوع نهنگ آبی میزان کربن آلی را که در حیات موجودات دریایی از جمله ماهی نقش کلیدی دارد، تا 240000 تن در هرسال افزایش می­‌دهد و درنتیجه به صید ماهی و افزایش بهره‌وری شیلات کمک می­‌کند. اگر تعداد نهنگ­‌ها در دوران صیدِ بی‌رویه تا بدین حد کم نمی‌شد، میزان تولید کربن آلی تا یازده میلیون افزایش می‌­یافت. به این نکته­ توجه داشته باشید که این تعداد نهنگ تا چه حد به افزایش میزان صید ماهی کمک می‌کرد. این آمار منحصر به آب‌های جنوبی‌ است. میزان تولید و سوددهی در آب‌­هایی که خاستگاه اصلی نهنگ آبی ا‌ست بسیار چشمگیرتر است. دانشمندان همچنین این نکته را به اثبات رسانده‌­اند که کشتار نهنگ­‌های بالین در آب‌های اقیانوس جنوبی، چرخۀ اول زنجیرۀ غذایی را برای مدتی چند به مخاطره انداخت. این بدین معناست که جمعیت کریل‌­ها نسبت به دوران پیش از کشتار تا 20 درصد کاهش یافته ­است. امروزه، گرچه در آب­‌های اقیانوس جنوبی جمعیت گونه­‌های مختلف نهنگ، با سرعت متفاوتی رو به بهبود­ است، اما تغییر چندان مثبتی در شمار کریل­‌ها حاصل نشده است. متأسفانه صید بی‌رویۀ نهنگ در روزگار پیشین تأثیرات طولانی مدتی دارد که با تغییرات آب‌وهوایی و کاهش جمعیت کریل­‌ها هم­‌داستان شده ­است. پژوهشگران دریافته­‌اند که در خلیج «من» ادرار و توده‌­های مدفوع پستان‌داران آبزی، میزان نیتروژن را در سطح آب افزایش می‌­دهد و درنتیجه تأثیر مستقیمی در غنای زنجیرۀ غذایی دارد. نهنگ و فک دریایی سالانه حدود 23000 تُن نیتروژن در سطح آب‌های خلیج «من» آزاد می­کنند که این مقدار به‌تنهایی از میزان نیتروژن حاصل از پیوستن رودخانه‌­های منتهی به این خلیج­، بیشتر ­است. مطالعۀ دیگری نشان داد در خلیج «فاندی» کانادا، توده‌های مدفوع گونۀ در حال انقراض «راست» با آزادکردن نیتروژن و فسفر در سطح آب، غنای غذایی آبزیان را بهبود می‌­بخشد. هشتاد نهنگ‌اسپرمِ بومی هاوایی با انتقال 100 تن نیتروژن از اعماق به سطح آب، تولید کربن آلی را تا 600 تن در سال افزایش دادند، با این وجود با کم‌شدن جمعیت نهنگ‌اسپرم در هاوایی در دوران شکار بی‌رویه، شانس تولید سالانه 2000 تن نیتروژن از دست رفت؛ و این خود باعث کاهش هزارتُنی تولید کربن آلی در هر سال شد.

پمپ نهنگ

نوع زیست و جابه‌جایی گونه‌های اسپرم و بالین بین سطوح مختلف اقیانوس باعث می‌شود مواد مغذی موجود در توده‌­های مدفوع­، از عمق به سطح آب منتقل شود. گونه­‌های خاکستری و گوژپشت نیز با انتقال رسوبات غنی کف دریا به سطوح بالاتر، پرندگان دریایی و دیگر موجودات آبزی را تغذیه می­‌کنند. دکتر جو رومن و دکتر جیمز مک کارتی متوجه شدند که طی روند تغذیۀ آب‌بازسانان در اعماق اقیانوس، مواد مغذی به سطوح بالایی آب پمپ می­‌شوند. بدین‌ترتیب وقتی گروهی از نهنگ­‌ها در اعماق سرگرم تغذیه هستند، ارزش غذایی سطوح بالاتر آب، به میزان چشمگیری افزایش می‌­یابد. به این انتقال عمودی مواد مغذی از عمق به سطح، «پمپ نهنگ» می‌گویند. این پدیده در سال 1983 کشف و نام‌گذاری شد. حجم مواد مغذی که مهره‌داران دریایی به‌ویژه نهنگ­‌ها در فرایند گردش و سیلان طبیعی جا‌به‌جا می­‌کنند یک‌سوم کل مواد موجود را شامل می‌شود. این فرایند از نظر کارایی با جریان باد و جذرومد قابل برابری‌ است. غلظت ریزمغذی­‌ها در تمام نقاط اقیانوس یکسان نیست. نهنگ­‌ها در جریان جا‌به‌جایی بین این نقاط، مواد مغذی را از طریق مدفوع، ادرار، پوست و مواد جفت خود در جهت افقی نیز انتشار می‌­دهند. این پدیده «کمربند انتقالی نهنگ» نام دارد. در اقیانوس جنوبی، سالانه 88 تن نیتروژن در جریان زایمان نهنگ آبی تولید می­‌شود که مستقیماً به حاصل‌خیزی کف اقیانوس می­‌افزاید. پیش از دوران صید بی‌رویۀ نهنگ، سالانه 24000 تن نیتروژن از طریق کمربند انتقالی نهنگ در آب‌­های اقیانوس منتشر می‌شد.

زدودن دی‌اکسیدکربن از جو

مواد مغذی موجود در مدفوع نهنگ، جمعیت فیتوپلانکتون­‌ها را افزایش می­‌دهد. فیتوپلانکتون­‌ها برای فتوسنتز به دی‌اکسیدکربن نیاز دارند. به‌طبع با افزایش جمعیت فیتوپلانکتون­‌ها، میزان کربن جذب‌شده از جو بیشتر می‌شود. در اقیانوس جنوبی 12000 نهنگ‌اسپرم وجود دارد که سالانه با انتشار 36 تن آهن در آب، در افزایش تعداد فیتوپلانکتون­‌ها تأثیر مستقیم دارند. این در حالی ا‌ست که کربن موجود در بدن فیتوپلانکتون‌ها نیز به چرخۀ غذایی باز­می­‌گردد. با مرگ و سقوط فیتوپلانکتون‌­ها به کف اقیانوس، 20 تا 40 درصد کربن موجود در بدنشان برای قرن‌ها و شاید یک هزاره در اعماق ذخیره می­‌شود. سالانه و در مقیاس جهانی حدود 200 هزار تن دی‌اکسیدکربن از این راه جذب می‌­شود که ناگفته پیداست در بهبود تغییرات آب و دمایی تأثیر شایانی دارد. نهنگ‌اسپرم با تقویت جمعیت آبزیان دی‌اکسیدکربن را از جو می­‌زداید. این میزان تصفیه، 240000 تن بیشتر از مقدار دی‌اکسیدکربنی است که این نهنگ در فرایند بازدم وارد جو می‌کند. ازآنجاکه در اقیانوس جنوبی تعداد نهنگ‌‌اسپرم‌ها به دوران قبل از صید بی‌رویه برنگشته است، حدود دومیلیون تن کربن از پیوستن به چرخۀ فتوسنتز فیتوپلانکتون­‌ها باز مانده و در جو باقی می­‌ماند. این نکته را به خاطر بسپارید که نهنگ‌اسپرم دریای جنوب تنها 3 درصد کل جمعیت نهنگ­‌اسپرم‌ها را تشکیل می­‌دهد. ولی بااین‌وجود در زدودن کربن از جو و کوددهی گیاهان اعماق اقیانوس از طریق آهن چنین نقش فعالی دارد. لاشۀ نهنگ حاوی مقدار زیادی کربن است. نهنگ‌­ها پس از مرگ، در فرایندی که سقوط نهنگ نام دارد کف اقیانوس می‌غلطند و این‌گونه حجم عظیمی از کربن، برای قرن­‌ها در اعماق اقیانوس انباشه می­‌شود. دانشمندان تخمین زده‌­اند سالانه 29000 تن کربن طی پدیدۀ سقوط نهنگ­‌های عظیم‌الجثه (نهنگ آبی، نهنگ سئی، نهنگ قطبی، نهنگ گوژپشت، نهنگ خاکستری، نهنگ براید، نهنگ مینک و نهنگ راست) ذخیره می­‌شود. پس از دوران صید بی‌رویه وکاهش جمعیت نهنگ­‌های باله‌دار، میزان کربن آزادشده توسط این جان‌داران 1/9 میلیون تن کمتر شده است. اگر جمعیت این نهنگ‌ها احیا شود، سالانه 1160000 تن کربن طی پدیدۀ سقوط نهنگ آزاد می‌شود که تقریباً معادل 110000 هکتار جنگل یا به‌اندازۀ پارک جنگلی کوهستان راکی است. نهنگ‌های غول‌پیکر مانند گونۀ اسپرم و گونۀ بالین از راه‌های دیگری نیز کربن جو را می‌زدایند. آنها می‌­توانند هزاران تن کربن را در بدن سرشار از چربی و پروتئین خود ذخیره کنند. این کربن با مرگ نهنگ سالیان سال در اعماق دریا از اتمسفر دور می­‌ماند.

چگونه نهنگ منبع تغذیه است

لاشۀ نهنگ علاوه‌بر ذخیرۀ کربن منبع تغذیۀ گونه­‌هایی از موجودات آبزی و خشکی‌زی است. خرس­‌ها و دیگر پستان‌داران، لاشخورها و بی‌مهرگان آبزی و خشکی‌زی از لاشۀ نهنگ‌های به‌گل‌نشسته تغذیه می‌کنند و از دریای بی‌پایان مواد مغذی ذخیره‌شده در بدن نهنگ بهره‌مند می­‌شوند، سپس به نوبۀ خود این مواد مغذی را در سطح خشکی انتقال می‌­دهند. لاشۀ نهنگ که پس از سقوط به اعماق، به جزیره‌ای ساخته‌شده از مواد مغذی شبیه است، تبدیل به زیستگاه و سفره‌­ای غنی می‌­شود برای جانوران مرده‌خوار مانند کوسه­‌ها، اره‌ماهی، سخت‌پوستان، شکم‌پایان دوکفه‌ای­‌ها، صدف‌ها، میگو، مرجان دریایی، باکتری­‌ها، دیگر موجودات دریایی و حتی گونه­‌هایی که تا به امروز ناشناخته مانده‌­اند. دانشمندان بیش از 129 گونۀ جدید را کشف کرده‌­اند که از لاشۀ نهنگ تغذیه می­‌کنند. از این تعداد بیش از 100 گونه منحصراً از لاشۀ نهنگ‌­ها تغذیه می­‌کنند. احتمالاً بیش از 100 گونۀ مشابه دیگر وجود دارد که هنوز کشف نشده‌­اند. یکی از پیامدهای صید بی‌رویۀ نهنگ این است که آنها فرصت نمی‌کنند به مرگ طبیعی از دنیا بروند و به‌طبع پدیدۀ سقوط نهنگ کمتر اتفاق می‌­افتد. درپی این کاهش که بی‌تردید به دست بشر اتفاق افتاده، برخی از موجودات دریایی به‌کل منقرض شده­‌اند. درمورد تأثیر یا عدم‌تأثیر وجود این موجودات در حیات انسان اطلاعات صریحی در دست نیست، اما نکته اینجاست که ماحصل جانبی سقوط نهنگ، نوعی باکتری سرمادوست است که مورد اقبال کارخانه‌­های تولید مواد شوینده، داروسازی و صنایع غذایی قرار گرفته­ است. یک شرکت که در زمینۀ بیوتکنولوژی فعال است عنوان کرده این باکتری که روی لاشۀ نهنگ کلونی می‌­یابد قادر است لکه‌­های لباس را در آب سرد از بین ببرد. این قابلیت باعث کاهش مصرف انرژی و داشتن لباس­‌های تمیزتر می‌­شود.

درآمدزایی از طریق نهنگ

نهنگ‌­ها در زمینۀ توریسم دریایی، سوددهی بسیار بالایی دارند. تنها در سال 2012 بیش از دو میلیارد دلار از طریق تورهای تماشای نهنگ کسب و بیش از 13000 فرصت شغلی ایجاد و حفظ شد. میلیون­‌ها نفر نیز توانستند درمورد نهنگ­‌ها و دیگر موجودات آبزی در حیات‌وحش منحصربه‌فردشان کسب اطلاعات کنند. این سطح از درآمد چندین برابر درآمد حاصل از گوشت و روغن نهنگ است. به بیان دیگر یک نهنگ زنده و سرحال بسیار بیشتر از یک نهنگ مرده می‌­ارزد. فواید زیست‌محیطی نهنگ مانند افزایش جمعیت سایر آبزیان، حذف مستقیم و غیرمستقیم دی‌اکسیدکربن از جو و فراهم‌آوردن مواد مغذی و زیستگاهی طبیعی برای سایر آبزیان بر هیچ‌‌کس پوشیده نیست، اما پای سوددهی اقتصادی نیز در میان است. اقتصاددانان میزان سوددهی تورهای تماشای نهنگ را نیز محاسبه کرده­‌اند اما هیچ محاسبۀ جامعی از میزان ارزش طبیعی و اقتصادی نهنگ­‌ها در دست نیست.

برنامه‌ریزی جهت حفظ حیات نهنگ

درنظرگرفتن تمام فواید مستقیم و تأثیرات مثبت غیرمستقیم نهنگ‌­ها در حوزه‌­های مختلف نیازمند دقت و توجه زیادی است. «کمیسیون بین المللی شکار نهنگ» در نشست خود در سال 2012 تصویب کرد که نقش کلیدی پستان‌داران دریایی در اکوسیستم به رسمیت شناخته شود و اعضای این سازمان که در تشکیلات دولتی نیز نقش فعال دارند این منافع بی‌شمار را در تصمیم‌گیری‌های آتی خود در نظر داشته باشند. در این نشست برای کمیتۀ علمی این کمیسیون نیز وظایفی تعیین شد:

1. بررسی کارکرد­های زیست‌محیطی، اقتصادی و دیگر فواید پستان‌داران دریایی
2. بررسی و شناخت مشکل­‌ها و موانع
3. برنامه‌ریزی برای مطالعات گسترده‌تر.

در این نشست همچنین بر اهمیت همکاری و فعالیت دیگر سازمان­‌های محیط‌زیستی در این زمینه پافشاری شد. از سال 2012 تا کنون، این موضوع که حفظ سلامت نهنگ­‌ها چگونه در سلامت کرۀ زمین مؤثر است در نشست­‌های زیادی مورد بررسی قرار گرفته است: کنفرانسی در تونگا با موضوع بررسی اهمیت نهنگ‌­ها، برگزاری کارگاهی مشترک توسط کمیسیون بین‌المللی شکار نهنگ و «کنگرۀ بین المللی انجمن حفاظت از زیست‌شناسی» در کارتیگنای کلمبیا و ... .گرچه حفظ حیات نهنگ­‌ها آثار مخرب گرمای جهانی را به‌طور کامل نمی‌­زداید اما در کاهش گازهای گلخانه‌ای تأثیر بسزایی دارد. نهنگ­‌ها مانند قهرمان قصه­‌ها شنل و نقاب ندارند اما فواید بی‌شمار زیست‌محیطی و اقتصادی این آبزیان آنها را به ابرقهرمانانی تبدیل کرده که حافظ کرۀ زمین هستند. باید به آنها فرصت داده شود تا نقش طلایی خود را در نگهبانی از حیات انسان روی زمین ایفا کنند. این موضوع تنها مختص به نهنگ­‌ها نیست. اخیراً مطالعه‌­ای که توسط یک نشریۀ علمی صورت گرفته نشان داده که فیل­‌های منطقۀ کنگو با جنگل­های استوایی زادگاهشان در جذب کربن همکاری فعال و چشم‌گیری دارند. فابیو رزاقی، پژوهشگر فرانسوی حوزۀ آب‌وهوا و تغییرات دمای جهانی، نکتۀ بسیار مهمی راجع به جانوران غول‌پیکر بیان می‌کند: «حفظ حیات آنها یک وضعیت بُردبُرد است و به نفع همگان.»