درباره کتاب بامداد خمار و همه تعارض‌های یک جامعه

خلاصه داستان بامداد خمار

داستان عشق نافرجام دختری از اعیان دورۀ قدیم تهران به نام محبوبه با جوانی نجار به نام رحیم از طبقۀ پایین جامعه. در روزهای نخست قدرت‌گرفتن رضاشاه، محبوبه که خواستگارهای زیادی داشت، دیوانه‌وار عاشق رحیم، شاگرد نجاری می‌شود که در همسایگی‌شان است. او برخلاف میل خانواده‌اش از ازدواج با منصور، پسرعمویش، سر باز می‌زند و درنهایت خانواده‌ را راضی به ازدواج با رحیم می‌کند. پدر محبوبه خانه‌ای کوچک برای آنها و مغازه‌ای برای رحیم می‌گیرد. همان‌طور که انتظار می‌رود، دوران خوشبختی آنها کوتاه است و تلاش محبوبه برای ساختن همسر ایدئال بی‌نتیجه می‌ماند. پس از تولد اولین بچه، رحیم به رابطه با زنان دیگر رو می‌آورد و فرزندشان به‌خاطر غفلت مادر رحیم می‌میرد. رحیم و مادرش محبوبه را کتک می‌زنند و نهایتاً محبوبه به خانۀ پدری بازمی‌گردد. پدرش کمک می‌کند که محبوبه طلاق بگیرد و محبوبه همسر دوم منصور می‌شود و در خانۀ آنها آرامشش را بازمی‌یابد.

دلایل عدم محبوبیت بامداد خمار میان منتقدان فمینیست

از نظر منتقدان بامداد خمار یک رمان اخلاقی و تأدیبی است در دفاع از ازدواج سنتی و نوعی خرد محافظه‌کار که در برابر عصیانگری و شور جوانی قرار می‌گیرد. داستان با بحث سودابه و مادرش آغاز می‌شود. مادر سودابه برای منصرف‌کردنش از ازدواج با مردی که دوست دارد، از او می‌خواهد داستان زندگی عمه‌اش محبوبه را بشنود و از آن عبرت بگیرد: محبوبه از «خانواده‌ای مرفه و اصیل» بود، در پانزده‌سالگی عاشق رحیم، یک «کارگر نجاری جوان» می‌شود. محبوبه برخلاف مخالفت پدر و مادرش با رحیم ازدواج می‌کند و به سیاه‌ترین شکل ممکن شکست می‌خورد، با کمک پدرش از رحیم طلاق می‌گیرد و به خانه بازمی‌گردد. نهایتاً محبوبه به‌عنوان «همسر دوم» پسرعمویش ازدواج می‌کند و آرامشش را بازمی‌یابد.

این خط داستانی به‌سادگی دلایل عدم محبوبیت رمان میان منتقدان فمینیست را توضیح می‌دهد. اینکه به‌زعم برخی منتقدان، کتاب درون‌مایۀ ساده و عامیانه‌ای داشت و جزو کتاب‌های عامه‌پسند بود نگرانی‌ها را مرتفع نمی‌کرد. نویسندگانی چون فهیمه رحیمی، زهرا اسدی و نسرین ثامنی در دهه‌های هفتاد و هشتاد رمان‌های پرفروش زیادی نوشتند، رمان‌هایی با محوریت داستان‌های عاشقانه‌ و پایانی تلخ و غم‌انگیز. اما رمان‌های این نویسندگان هیچ‌گاه داستانی در برابر عشق، شور و هیجان عاشقی تلقی نمی‌شدند. بامداد خمار با زیرکی خواننده را در موقعیت ترس قرار می‌داد؛ آیندۀ سیاه و تاریک محبوبه، که پس از بی‌توجهی به توصیه‌های مادرش رقم خورد، دقیقاً همان توصیه‌هایی که بر زبان مادر سودابه جاری می‌شد. در جامعه‌ای که عرف و قانون تلاش می‌کند زن را دارایی مرد معرفی کند، طبیعی بود که داستانی‌کردن «fictionalize» پیامدهای تخطی‌ از عرف و سنت مسلط در رمان بامداد خمار، مدرنیست‌های مدافع حقوق زنان و زندگی مدرن را خشمگین کند. اما با همۀ بحث‌ها و مناقشه‌ها هنوز یک سؤال به‌درستی جواب داده نشده بود؛ سؤالی که محور اصلی مقالۀ نجم‌آبادی است:

«چرا خوانندگان باید از رمانی که شور و اشتیاق جوانی را محکوم می‌کند لذت ببرند؟»

بامداد خمار از دیدگاه افسانه نجم‌آبادی

زندگی شهری اواسط دهۀ هشتاد به‌نسبت ده سال پیش از خود به‌روشنی تغییر کرده بود. تغییراتی که بدون شک مدیون تلاش‌ها و مبارزات زنان از گروه‌های مختلف اجتماعی بود. تلاشی که توانسته بود تاحدی عرف و قانون مسلط را چند گام به عقب براند. در دهۀ هشتاد قدم‌زدن دخترها و پسرها در خیابان دیگر یک تصویر عجیب و ممنوعه محسوب نمی‌شد. جامعه تغییر کرده بود. در همین دوران بود که بامداد خمار با تیراژهای ده‌هزارتایی به فروش می‌رسید. اما آیا دست‌کم بخش زیادی از مخاطبان بامداد خمار از همان قشری نبودند که با مبارزه در زندگی روزمرۀ خود توانسته بودند فشارهای عرفی و قانونی مسلط را کمی به عقب برانند؟ پس چرا بامداد خمار این همه خوانده شد؟ از نظر نجم‌آبادی خشم منتقدان، و ستایش محافظه‌کارانه از بامداد خمار، همگی مستلزم یک فرض اشتباه دربارۀ محبوبیت این کتاب بود: منتقدان، مخاطبانِ بامداد خمار را زنان «منفعل و کم‌سوادی» در نظر می‌گیرند که در مواجهه با رمان به همان مسیری می‌روند که نویسنده تعیین کرده است. نجم‌آبادی می‌گوید رمان می‌خواهد از نوعی «خرد سنتی» در برابر «عصیانگری زن جوان» دفاع کند، بااین‌حال حضور سودابه به‌عنوان شنوندۀ مخالف داستان اخلاقی و تأدیبی عمه‌اش محبوبه، همان راه مخالفتی است که تجربۀ خوانندگان با این رمان را شکل داده است. چون برخلاف فرضیه‌های رایج مخاطبان در مواجهه با متن و درون‌مایه‌های آن منفعل نیستند. بنابه استدلال نجم‌آبادی می‌توان گفت منتقدان در ریشه‌یابی دلایل محبوبیت بامداد خمار و «رمان‌های عاشقانۀ عامه‌پسند» از فرضیه‌های ساده‌انگارانه و ناکافی استفاده کردند: خوانندگان بامداد خمار برای پندهای اخلاقی‌ و محافظه‌کارانه سراغ این رمان نمی‌رفتند. فارغ از نگاه اخلاقی واپس‌گرایانۀ اصل روایت، مناقشه‌ای که در این رمان مطرح است مسئلۀ رابطۀ والدین و فرزند است. مسئلۀ موجود و حقیقی جامعه که مخاطبان در این رمان به‌دنبال آن‌اند. همان‌طور که در پایان‌بندی بامداد خمار انتخاب اصلی سودابه نشان داده نمی‌شود، نمی‌توان پذیرفت که مخاطبان درون‌مایه‌های اخلاقی کتاب را پذیرفته‌اند. رمان بامداد خمار خواسته یا ناخواسته تعارضات نسلی، ایدئولوژیک و سیاسی را در خود حمل می‌کند. عشق را بدون جسارت و عصیان‌گری نمی‌توان تصور کرد، و این فرضیه همان‌قدر که می‌تواند دگرگونی‌های جامعه را نشان دهد، می‌تواند محبوبیت کتابی را توضیح دهد که تمام تلاشش مقابله با میل یک نسل برای عصیانگری و عشق‌ورزیدن است.