معرفی کتاب‌های زندگی‌نامه

همۀ آنچه را که دربارۀ کتاب دویچر گفته می‌شود می‌توان دربارۀ کتاب جوزپه فیوری، آنتونیو گرامشی: زندگی مردی انقلابی هم گفت. درواقع هردو متعلق به سنتی در تاریخ‌نگاری‌اند که به بهانۀ زندگی تاریخی یک مرد، تحقیق دربارۀ جنبشی فراگیرتر با نثری درخشان بیان می‌شود. در این کتاب به‌جای مردی با صورت درخشان و نطقی گیرا، با گوژپشتی خجالتی اما به‌شدت باهوش روبه‌رو هستیم (آنتونیو گرامشی) که مانند نگهبانان دیوار در بازی‌های تاج و تخت باید در خط مقدم مبارزه با پادشاه شب باشد: موسیلینی. هردو کتاب بر شکل‌گیری چپ نو در بریتانیا و اروپا نقش مهمی داشتند؛ چپی که در فهم سرمایه‌داری متأخر و بدون وابستگی به شوروی قدم برمی‌داشت.

کتاب مبارزه مقاومت زندگی شرح زندگی مبارز و زندانی سیاسی مراکشی است که دهۀ هفتاد در آرژانتین علیه حکومت مبارزه می‌کرد. این کتاب حاصل گفت‌وگو با میشل بن سایق است:

اگر شما یک‌بار درون دستگاهی گیر افتاده باشید که همچون چرخ گوشت انسان و انسانیت در آن له‌ولورده می‌شود و به طور تصادفی از آن رهایی یافته باشید، پس از سال‌ها از خود می‌پرسید چگونه می‌توان در این منجلاب که زندگی نام دارد به حیات ادامه داد.

اما حالا که صحبت از زندگی‌نامه‌نویسان درخشانِ چپ‌گراست چرا یادی از ئی.ایچ کارِ بزرگ نکنیم؟ خوشبختانه بیوگرافی‌هایی که او نوشته به فارسی ترجمه شده‌اند. کار دل‌مشغول اتفاقی بود که پس از اکتبر ۱۹۱۷ در روسیه افتاده بود (به همین دلیل چهارده جلد دربارۀ انقلاب بلشویکی تا مرگ لنین نوشت که نجف دریابندری تنها دو جلد از آن را ترجمه کرده است.) و همچون همکار خوش‌قلمش در وزارت امورخارجه، آیزایا برلین، ریشۀ بسیاری از تحولات جهان خود را رشد رمانتیسم قرن نوزدهمی می‌دید. حاصل این دغدغه کتاب تبعیدیان سودایی (یا به عبارت دقیق‌تر تبعیدیان رمانتیک) بود که در آن الکساندر هرتزن، لیبرال رمانتیک روس، نقش محوری داشت و دیگری کتاب میخائیل باکونین شورشی سودایی است که زندگی‌نامۀ پدر آنارشیسم مدرن را روایت می‌کرد. در هردو آدم محوری داستان جهانی ا‌ست صغیر و نمادی است از دوران؛ دورانی که ایدئولوژی‌های بزرگ در حال ستیز با یکدیگرند و در بحران دولت لیبرال، شبح کمونیسم، رمانتیسم و ناسیونالیسم در حال تسخیر اروپاست.

اگر بخواهیم به قبل از این دوران برویم، کتاب مرگ وزیر مختار روایت تأثیرگذاری از فضای سیاسی و اجتماعی اوایل قرن نوزدهم ارائه می‌کند؛ روایت سفیر قدرت امپریالیستی قرن نوزدهمی که نقش مذاکره‌کنندۀ اصلی عهدنامۀ ترکمانچای را به عهده داشت. این کتاب که به کوشش مهدی سحابی به فارسی برگردانده شده است، برداشتی روشن و آموزنده از فضای کلی قرن گریبایدوف، قرن جنگ‌های قفقاز و قرن ترکمانچای به دست می‌دهد؛ وصف زندگی مرفه مسکو و سن‌پترزبورگ در برابر زندگی ازهم‌پاشیدۀ دربار فتحعلی‌شاه، دسیسه‌ها، توطئه‌ها، فقر و سرگشتگی و عقب‌ماندگی مردم تبریز و تهران.

زندگی ناکام بوروکرات‌های مدرن ایرانی

فریدون آدمیت مورخِ دولت توسعه‌گرا، لیبرال و سکولار ایرانی است. او این تاریخ را در قالب چند زندگی‌نامۀ فکری و سیاسی نگاشته است. بیشتر کتاب‌های او دربارۀ روشن‌فکران پیشامشروطه (ملکم‌خان، آخوندزاده و طالبوف) است و کتابش دربارۀ دوران صدارت امیرکبیر، امیرکبیر و ایران شهرتی فراگیر دارد.

کتاب او دربارۀ میرزاحسین‌خان سپهسالار با نام اندیشه ترقی و حکومت قانون: عصر سپهسالار توان شگرف آدمیت در فهم مناسبات درونی نظام قاجار را به‌خوبی نشان می‌دهد. سپهسالار به‌عنوان دومین نخست‌وزیر اصلاح‌طلبِ غرب‌گرای دوران ناصرالدین‌شاه مبدع سفرهای اروپایی شاهان قاجار بود. آدمیت در این کتاب دشواری‌های او را در برابر جناحِ مستوفیانِ مرتجع به رهبری مستوفی‌الممالک به‌خوبی نشان می‌دهد و البته به شمار زیادی از رسایل سیاسی اشاره می‌کند که در این دوران نوشته شده‌اند و برای اولین‌بار بحث دربارۀ نظام حکومتی ایران را خارج از چارچوب سنتی بنیان‌ گذاشتند. کتاب‌های آدمیت و از جمله همین کتاب، مانند کتاب‌های کار یا دویچر یا فیوری شخصیت‌پردازی روایی خوبی ندارند اما در عوض، نمونه‌ای از استدلال آهنین تاریخی‌اند. استدلال‌ها درکنار هم چیده شده و جملات به‌ایجاز بیان می‌شوند؛ نمونه‌ای از نثر که می‌توانست الگوی نثر مقالات پژوهشی در ایران باشد.

کاخی که آدمیت از قدرت استدلال و داده‌های تاریخی بنیان‌ نهاد به این آسانی‌ها گزند نخواهد یافت. گرچه تلاش‌های متعددی برای تاریخ‌نگاری‌ای متفاوت از او صورت گرفته اما توفیقات کمتر بوده است؛ فارغ از تلاش‌ اسلام‌گرایان می‌توان به تلاش سیدجواد طباطبایی اشاره کرد که درنهایت استحکام کارهای آدمیت را ندارد. اما در زمینۀ اصلاحات در دوران ناصری می‌توان به کتاب قبلۀ عالم عباس امانت اشاره کرد. امانت به‌واسطۀ تعلقات مذهبی‌اش نگاهی متفاوت به دوران اصلاحات، به‌خصوص دوران امیرکبیر دارد. برای آشنایی بهتر با فضای درباری دوران قاجار نیز می‌توان به کتاب روزنامۀ خاطرات ناصرالدین‌شاه رجوع کرد؛ مجموعۀ مفصلی از خاطرات ناصرالدین‌شاه که در دوران زمام‌داری خود نگاشت و از میان آن می‌توان با اوضاع رفتاری و فکری و نحوۀ سیاست‌ورزی پادشاه ایران آشنا شد.

زندگی مردی که سیاست ایران را مدرن کرد

دربارۀ محمد مصدق، پیشوای نهضت ملی‌شدن نفت در ایران، کتاب کم نیست اما در این میان کتاب احمد بنی‌جمالی به نام آشوب نگاهی متفاوت با روش‌شناسی مشخصی دارد. بنی‌جمالی در این کتاب با روش تحلیل روان‌شناختی به زندگی مصدق می‌پردازد، به زمینه‌های اجتماعی و پیامدهای ذهنی تغییراتِ سریع گذار از نظام سنتی به نظام جدید که شامل ظهور جدی ناسیونالیسم است به‌درستی نگاه می‌کند و نگاهی منصفانه‌ و چندجانبه به یکی از مهم‌ترین سیاست‌مداران ایران مدرن دارد.

در واقع کتاب، کتابی است دربارۀ تغییر ذهنیت سیاست‌مداران ایرانی در گذار از نظام سنتی به جهانی جدید که دو جنگ جهانی را پشت‌سر گذاشته و مناسبات بین‌المللی از نبرد بزرگ استعمار روس و انگلیس پا به نظام دوقطبی شوروی و آمریکا می‌گذارد؛ بوروکراسی مدرن به وجود می‌آید و مستوفی‌گری سنتی رخت برمی‌بندد، طبقۀ متوسط جدید نضج می‌گیرد و در میان طبقۀ اشراف، قدیمی‌ترها شاهد آن باشند که فرزندان و نوه‌هایشان سبک زندگی «متوسط‌ها» را می‌پسندند. همۀ این تغییرات تأثیری بر ذهن می‌گذارد و احمد بنی‌جمالی یکی از مهم‌ترین ذهن‌های ایرانی قرن بیستم را برای روایت انتخاب می‌کند؛ مردی که با رهبری یک جنبش توده‌ای ما را از سیاست خانی به سیاست جدید رهنمون کرد. دربارۀ محمد مصدق تا دلتان بخواهد کتاب هست. اگر دوست دارید دربارۀ نهضت ملی‌شدن نفت بخوانید که بی‌بروبرگرد کتاب دوجلدی خواب آشفتۀ نفت نوشته محمدعلی موحد اولین گزینه است. موحد نثر پاکیزه و خواندنی‌ای دارد و با دانش تاریخی و حقوقی که دارد بدون هیچ ادعایی داستان ملی شدن نفت ایران را به جذابیت ارباب حلقه‌ها برایتان روایت می‌کند. محمدعلی همایون کاتوزیان هم در مصدق و مبارزه برای قدرت در ایران روایتی کوتاه‌تر از زندگی مصدق و نهضت ملی به دست می‌دهد. اما زندگی مصدق فراتر از نهضت ملی شدن نفت هم کمابیش مورد توجه بوده. از جمله می‌توان به فولاد قلب: زندگی‌نامۀ دکتر محمد مصدق نوشتۀ مصطفی اسلامیه اشاره کرد که روایتی روان از زندگی مصدق ارائه کرده و کتاب تراژدی تنهایی نوشتۀ کریستوفر دو بلگ که برای خوانندۀ خارجی نوشته شده اما روایتی ساده دارد و برای کسی که شناخت کمی از مصدق دارد به‌خوبی محیط دوران او را تصویر می‌کند. کتاب تقریرات مصدق در زندان نیز مجموعه‌ای است از یادداشت‌های مصدق که به‌همت وکیل او گردآوری شده و روایتی است از حوادث زندگی محمد مصدق به قلم خودش.

بوروکرات‌های خونسرد: زندگی مردانی که جهان را تغییر دادند

زندگی‌نامۀ چهره‌های سیاسی در دهه‌های اخیر بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. البته انتشارات روزنامۀ اطلاعات از قدیم‌الایام بیوگرافی‌های خوبی از سیاست‌مداران جهان منتشر می‌کرد که قبلاً به‌صورت پاورقی در روزنامه چاپ شده‌ بودند؛ از جمله خروشچف و عصر او نوشتۀ ویلیام تابمن که اولین زندگی‌نامۀ کامل دربارۀ جانشین استالین در شوروی است و یا آلنده: روایت یک زندگی نوشتۀ فرناندو آلگریا با ترجمۀ محسن اشرفی.

در سال‌های اخیر انتشارات ثالث اقدام به انتشار چند زندگی‌نامه کرد که اغلب آنها را بیژن اشتری ترجمه کرده است. نمی‌دانم مجموعه اسم داشت یا نه ولی به‌هرحال می‌شود اسم مجموعه را گذاشت «شیاطین سرخ» چون اغلب دربارۀ رهبران انقلاب‌های کمونیستی بود که هم جلد‌هایش سرخ بود و هم کلمۀ سرخ خیلی در عناوین آن تکرار می‌شد: لنین: زندگی انقلابی سرخ، پل پوت: کابوس سرخ، تروتسکی: معبد کاهن سرخ.

خواندن قصابی‌های پل‌ پوت در کامبوج یا روانی‌بازی‌های صدام در عراق یا گوش‌خلی‌های قذافی در لیبی شاید چندان دل‌پذیر نباشد بنابراین از این مجموعه من زندگی‌نامۀ دنگ شیائوپینگ: اصلاحات در چین را پیشنهاد می‌کنم که ارزا اف. فوگلِ محقق نوشته است (بقیۀ کتاب‌ها اغلب توسط روزنامه‌نگاران نوشته‌ شده‌اند) و دربارۀ تقریباً مهم‌ترین کشور جهان است: چین. کتاب در نوع خودش یکی از بهترین کتاب‌های محققانه دربارۀ اصلاح‌طلب ریزه‌میزۀ چینی است که با سیاست درهای باز و اصلاحات نئولیبرالی چین را در اقتصاد جهانی ادغام کرد و این‌گونه شد که چین راه خود را به‌سوی بدل‌شدن به دومین قدرت اقتصادی جهان باز کرد. در پاراگراف اول همین بند توضیح دادم اما می‌توانم کتاب آتاتورک نوشتۀ آندرو مانگو را هم پیشنهاد کنم که البته زیاد رویش اصرار ندارم چون نویسنده نگاه انتقادی زیادی نسبت به مصطفی کمال ندارد. اما به‌هرحال جلد این یکی هم قرمز است؛ با اینکه از نشر پیام امروز است. دربارۀ کتاب‌هایی که مربوط به موضوع تغییر جهان باشند، می‌توان مثال‌های بسیاری زد، از جمله؛ در اسارت زنجیرها و خوک‌ها ، مهاتما گاندی اثر رومن رولان با ترجمۀ محمد قاضی و حتی مادر ترزا: یادداشت‌های شخصی، یا متفکرانی همچون ژان ژاک روسو و کتاب اعترافاتش ، زندگینامۀ برتراند راسل و خاطرات، رؤیاها و تأملات کارل یونگ.

زندگی‌نامه ستاره‌های صنعت فرهنگ ایران

حالا چه اصراری است همۀ زندگی‌نامه‌ها دربارۀ آدم‌های سیاسی باشد؟ حرف موجهی است. خوشبختانه در سال‌های اخیر هم منابع وسیع‌تر شده و هم نگاه‌ها. مجلات قدیمی از پستوها بیرون آمده‌اند و فیلم‌ها و نوارها از آرشیو صداوسیما به دست کانال‌های تلویزیونی رسیدند. شاید همین‌ها سبب شد که زندگی‌نامه‌هایی از ستارگان موسیقی مدرن منتشر شود. یکی از زندگی‌نامه‌ها که خواندنش واجب است کتابی است که حسین عصاران دربارۀ واروژ هاخباندیان یا همان واروژان افسانه‌ای نوشته است. حیات واروژان با اوج‌گیری سریع صنعت سرگرمی؛ زنجیره‌ای از کلوپ‌ها و کاباره‌ها تا تلویزیون ثابت پاسال و برنامه‌های موسیقی در رادیو و تلویزیون همراه بود که همگی در خدمت طبقۀ متوسط جدیدی بودند که در دوران پس از کودتای ۲۸ مرداد چون اجازۀ بروز سیاسی نداشتند قرار بود دست‌کم از خوشی‌های روزمرۀ زندگی بهره‌مند باشند. اینجا بود که صنعت موسیقی برای تکامل سریع خودش نیاز به یک نابغه داشت و این شانس را هم داشت که نیازش را پیدا کند و این نابغه کسی نبود جز یک ارمنی بسیار خجالتی و مهربان که انقلابی مدرن در آهنگ‌سازی پاپ ایران را رهبری کرد. بنابراین کتاب واروژانِ حسین عصاران نه‌تنها بازگوکنندۀ زندگی آهنگ‌ساز مشهور ایرانی است که هم‌زمان روایتی است از شکل‌گیری عصر طلایی صنعت سرگرمی در ایران دهه‌های چهل و پنجاه. اما کتاب دوم دربارۀ یکی از معدود خواننده‌های دوست‌داشتنی این عصر طلایی است که زندگی‌نامه‌اش می‌تواند در نظام پساانقلابی منتشر شود: فرهاد مهراد. چون بوی تلخ خوش کندر: زندگی‌نامه فرهاد مهراد به قلم وحید کهندل این امتیاز را دارد که هم زندگی خواننده‌ای در عصر طلایی را روایت می‌کند و هم به زندگی او در ایرانِ پساانقلابی می‌پردازد. فصل «پس از انقلابِ» کتاب مفصل‌ترین فصل کتاب است که به داستان‌ زندگی فرهاد مهراد در سال‌های بعد از انقلاب و ناکامی‌هایش برای اجرای کنسرت می‌پردازد.